Abstract:

W artykule przedstawiono badania fitosocjologiczne roślinności nieużytków miejskich występujących na terenie Warszawy. Zaprezentowano klasyfikację wieloletnich nieużytków leśnych i zagajników oraz utrzymujących się od 20 lat nieleśnych zbiorowisk pielęgnowanych sporadycznie. Określono strukturę i gęstość roślinności w odniesieniu do poszczególnych jednostek zieleni, a także określono wielkość wybranych usług ekosystemowych świadczonych przez zbiorowiska nieużytków(regulacji temperatury i wilgotności podłoża oraz pochłaniania pyłów). Nieużytki miejskie w Warszawie tworzą stabilne zbiorowiska leśne z klas Robinietea, Salicetea purpureae i nieleśne z klas Molinio-Arrhenatheretea, Epilobietea i Artemisietea, zdominowane w dużym stopniu przez gatunki inwazyjne. Ich różnorodność gatunkowa jest przeciętna, a na ich powierzchni przeważają pospolite gatunki leśne i nieleśne. W wyjątkowych przypadkach są siedliskiem pojedynczych rzadszych gatunków. Struktura roślinności leśnej jest mało zróżnicowana, co wynika ze specyficznej strategii gatunków inwazyjnych do tworzenia jednogatunkowych zbiorowisk. Badania wskazują, że roślinność nieużytków zdominowana przez gatunki inwazyjne pełni wiele usług ekosystemowych porównywalnie do tych z gatunkami rodzimymi, czasem je przewyższając.

Keywords: klasa Robinietea, ekosystemy nowe, roślinność spontaniczna miast

Piotr Archiciński [piotrarchicinski@gmail.com], Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Inżynierii Środowiska
Piotr Sikorski [piotr_sikorski@sggw.edu.pl], Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Inżynierii Środowiska
Daria Sikorska [daria_sikorska@sggw.edu.pl], Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Inżynierii Środowiska
Arkadiusz Przybysz [arkadiusz_przybysz@sggw.edu.pl], Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Nauk Ogrodniczych

Abstract:

Wzrost temperatury globalnej, drastyczny w ostatnich dziesięcioleciach, niesie ze sobą szereg skutków ubocznych, takich jak zwiększone zagrożenie suszą i powodzią, wydłużenie okresu wegetacyjnego, wzrost częstotliwości ekstremalnych zdarzeń pogodowych, nasilenie procesów erozyjnych i wzrost ładunku zanieczyszczeń dostających się do wód ze źródeł obszarowych czy nasilenie występowania nowych chorób i szkodników. Artykuł zawiera przegląd literatury naukowej dotyczącej funkcji pełnionych przez ekosystemy nadrzeczne w krajobrazie rolniczym i ich znaczenia dla łagodzenia skutków współczesnych zmian klimatu. Ekosystemy nadrzeczne jako bufory stanowią filtry i bioreaktory dla związków biogennych i pestycydów, pełnią rolę stabilizującą w utrzymaniu różnorodności biologicznej i powiązań ekologicznych w krajobrazie, poprzez zacienienie ograniczają rozprzestrzenianie się światłożądnych gatunków obcych, łagodzą wzrost temperatury wody, asymilują dwutlenek węgla, poprawiają retencję dolinową i ogranicza erozję brzegów. Przeprowadzona kwerenda w bazach Web of Science Core Collection i Scopus pokazuje, że w ostatnich kilkunastu latach rośnie zainteresowanie modelowaniem wpływu użytkowania ziemi w skali zlewni na procesy fizyczne, biogeochemiczne i biologiczne w kontekście zmian klimatycznych. Stosowanie buforów nadrzecznych jako jednego z elementów dobrych (najlepszych) praktyk gospodarowania przyczynia się do poprawy stanu środowiska. Zwraca się też uwagę na specyficzne usługi ekosystemowe świadczone przez bufory nadrzeczne. Badania koncentrują się na obszarze Ameryki Północnej, skąd pochodzi koncepcja buforów (ang. riparian buffer) i w Europie.

Keywords: bufory nadrzeczne, krajobraz rolniczy, zmiany klimatu, roślinność, rzeki

Ewa Kołaczkowska [ekolaczk@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN

Abstract:

Dokonano przeglądu literatury (321 artykułów naukowych z bazy Web of Science Core Collection, opublikowane w latach 2010-2021) pod kątem wykorzystania zdjęć fitosocjologicznych w badaniach środowiska przyrodniczego. Poszukiwano odpowiedzi na pytania: w jakich dziedzinach nauki i praktyki zdjęcia fitosocjologiczne znajdują obecnie zastosowanie i do jakich celów są najczęściej wykorzystywane. Analizowano także zasięg geograficzny stosowania tej metody badań. Artykuły podzielono na 10 grup tematycznych: 1) klasyfikacja zbiorowisk roślinnych, 2) badania metodyczne, 3) badania zależności między roślinnością i innymi elementami środowiska, 4) badania uwarunkowań występowania inwazyjnych gatunków roślin, 5) badania wskaźnikowej roli roślinności, 6) badania dotyczące przydatności zbiorowisk roślinnych jako siedlisk dla zwierząt, 7) badania wpływu oddziaływań antropogenicznych na roślinność, 8) badania długoterminowych zmian roślinności, 9) identyfikacja oraz ocena stanu roślinności lub warunków siedliskowych w badaniach łączących metody fitosocjologiczne z metodami teledetekcyjnymi, 10) badania społeczne. Dominują badania prowadzone w skali lokalnej i regionalnej w danym kraju (241 artykułów) oraz mające charakter transgraniczny (47); mniej powszechne są prace o zasięgu kontynentalnym (19) i globalnym (7). Przeważają opracowania dotyczące Europy. Najliczniejszą grupę stanowią artykuły, w których zdjęcia fitosocjologiczne były wykorzystywane do określenia warunków siedliskowych wpływających na rozmieszczenie i różnorodność gatunków roślin oraz tworzonych przez nie zbiorowisk, najmniej liczną - opracowania łączące badania przyrodnicze i społeczne.

Keywords: bazy danych fitosocjologicznych, metoda Braun-Blanqueta, przegląd literatury, warunki siedliskowe, zbiorowiska roślinne

Anna Kowalska [aniak@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Jacek Wolski [j.wolski@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Andrzej Affek [a.affek@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Edyta Regulska [eregulska@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Ewa Roo-Zielińska [e.roo@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN

Abstract:

Jednym z głównych narzędzi stosowanych przy podejmowaniu decyzji w ochronie przyrody jest analiza żywotności populacji (Population Viability Analysis, PVA). Dostępne programy PVA znacznie różnią się liczbą wymaganych szczegółowych danych demograficznych i siedliskowych oraz założeniami dotyczącymi dynamiki populacji. Dlatego przeprowadziliśmy analizę porównawczą różnych programów PVA opierającą się na rankingu scenariuszy zagospodarowania krajobrazu i ich wpływu na populacje ropuchy paskówki Bufo calamita w centralnej Polsce. Wykorzystaliśmy alternatywne scenariusze zagospodarowania doliny Wisły i programy reprezentujące różne podejścia do analizy żywotności populacji: modele siedliskowe i modele dynamiki metapopulacji (RAMAS GIS, VORTEX, META-X i LARCH). Rankingi scenariuszy, uzyskane w modelach siedliskowych na podstawie pojemności siedliska były jednakowe, różniły się jednak oceną struktury badanej metapopulacji paskówki. Analiza wyników modeli dynamiki metapopulacji wykazała różnice w wartościach różnych miar żywotności metapopulacji paskówki, potwierdzając, że absolutne wartości generowane przez pojedynczy model powinny być traktowane ze szczególną ostrożnością. Pomimo tych różnic, kolejność scenariuszy w rankingu była jednakowa we wszystkich modelach dynamiki metapopulacji i nie wykazywała wrażliwości na błędy wartości poszczególnych parametrów. Ocena wyników wszystkich modeli pozwala stwierdzić, iż ranking scenariuszy jest metodą wysoce skuteczną. Przyszli użytkownicy PVA powinni świadomie decydować o użyciu co najmniej dwóch programów, a wnioski oparte na wynikach więcej niż jednego modelu powinny mieć większą wartość przy podejmowaniu decyzji.

Keywords: analiza żywotności populacji, Dolina Wisły, scenariusze przekształceń krajobrazu, modele metapopulacyjne, modele siedliskowe, ropucha paskówka

Kamila W. Franz [kamila.w.franz@gmail.com], Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wydział Biologii i Nauk o Środowisku; UFZ, Helmholtz Centre for Environmental Research – UFZ, Department of Ecological Modelling
Jerzy Romanowski [j.romanowski@uksw.edu.pl], Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wydział Biologii i Nauk o Środowisku
Karin Johst, UFZ, Helmholtz Centre for Environmental Research – UFZ, Department of Ecological Modelling
Volker Grimm, UFZ, Helmholtz Centre for Environmental Research – UFZ, Department of Ecological Modelling; University of Potsdam, Institute for Biochemistry and Biology

Abstract:

Na podstawie zdjęć fitosocjologicznych z 52 powierzchni stałych w Kampinoskim Parku Narodowym, wykonanych w latach 2001, 2007, 2012 i 2018 określono główne kierunki zmian charakteru ekologicznego runa. Podobieństwo składu gatunkowego między powierzchniami w latach 2001 i 2018 umożliwiło wyróżnienie czterech grup  powierzchni: A (zbiorowiska o różnym stopniu wykształcenia występujące na siedliskach olsowych), B (bory i bory mieszane), C (grądy i zbiorowiska zbliżone) oraz D (różne stadia sukcesyjne od zbiorowisk nieleśnych do lasu). Każda z grup charakteryzowała się swoistym zestawem cech zmieniających się w sposób kierunkowy. Ponadto dla każdej z nich inaczej kształtują się zależności korelacyjne między cechami roślinności i cechami gleby, a parametry modeli korelacyjnych mogą być istotnie różne dla różnych lat pomiarowych. Zaobserwowane korelacje między charakterystykami roślinności a poziomem wody mają charakter ogólny, wynikający ze zróżnicowania między grupami zbiorowisk. Nie zaobserwowano natomiast związków między wzrostem poziomu wody a zmianami kierunkowymi cech roślinności ani w ujęciu ogólnym, ani w obrębie grup. Osiemnastoletni okres pomiarowy umożliwia śledzenie krótkoterminowych zmian w fitocenozach, ale jest zbyt krótki, aby stwierdzić występowanie wielkoobszarowych procesów wywołanych regionalnymi lub globalnymi zmianami środowiska, w tym klimatu. Specyfiką metodyczną opracowania było uwzględnienie tylko zmian systematycznych, prowadzących z okresu na okres w tym samym kierunku. Ujęcie bilansowe (różnica między pierwszym i ostatnim pomiarem), wskazuje na zmiany znacznie większej liczby charakterystyk, ale maskuje procesy fluktuacji w okresach dziesięcio- i piętnastoletnich.

Keywords: Kampinoski Park Narodowy, powierzchnie stałe, zdjęcie fitosocjologiczne, dynamika roślinności, fluktuacja, regeneracja

Jerzy Solon [j.solon@twarda.pan.pl], Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Anna Otręba, Kampinoski Park Narodowy
Anna Andrzejewska, Kampinoski Park Narodowy
Piotr T. Zaniewski, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Nauk Leśnych

Abstract:

Do istotnych zagadnień planowania i zagospodarowania przestrzennego, ochrony przyrody i leśnictwa należą innymi problemy z ustaleniem powierzchni lasów w Polsce oraz granic dużych obszarów leśnych (DOL), zwanych puszczami, borami bądź lasami. Uwzględniając, że powierzchnia lasów w Polsce w latach 1945-2020 zwiększona została o około 25 tys. km² wskazanym jest określenie współczesnych granic dużych obszarów leśnych; gdyż dane dostępne w wielu opracowaniach odnoszą się do wielkości z lat 60-70. XX wieku i często nie wiadomo czy jest to powierzchni ogólna obszaru czy areał lasów.

W Polsce można wyróżnić 80-100 dużych obszarów leśnych o powierzchni ogólnej każdego z nich powyżej 100 km², gdzie lasy zajmują ponad 35% areału. Są to obszary mające nazwę własną – stosowaną w regionie, używaną w przewodnikach oraz w publikacjach; a także obszary których nazwę należy ustalić. Ustalenie granic DOL umożliwia określenie zarówno ich powierzchni ogólnej oraz zajmowanej przez lasy jak i uszczegółowić wiedzę o lokalizacji znajdujących się w lasach obiektach przyrodniczych i kultury materialnej. Dane takie, niezbędne do nowych opracowań fizjograficznych, gospodarczych i przewodników turystycznych; umożliwiają wykonanie analiz i ocen gospodarki leśnej w ściśle określonych granicach DOL co do tej pory było nie w pełni możliwe.

W pracy opisano wybrane problemy wyznaczania granic DOL i ustalania powierzchni zajmowanej przez lasy na przykładzie Puszcz: Białowieskiej, Bolimowskiej, Boreckiej, Knyszyńskiej, Kampinoskiej, Noteckiej i Romnickiej; Borów Tucholskich, Lasów Chojnowskich, L. Łukowskich, oraz w do tej pory nie wyróżnianych Lasów Dobrzejewickich i Lasów Lubniewickich. Podano ich powierzchnię ogólną i areał zajmowany przez lasy oraz strukturę własnościową lasów i powierzchnię zajmowaną przez główne gatunki panujące w drzewostanach.

Keywords: duży obszar leśny, DOL, puszcza, bory, lasy, granice, powierzchnia

Roman Zielony [razielony@gmail.com]